Sunday, April 25, 2010

yug pathakko upanyas urgenko ghodamathi tippani.

उर्गेनको घोडा,एउटा विषम समयको अनुवाद

सुवास खनाल

सेतासेता घोडाहरूका हजारौँ आकृतिहरू हिउँ फुस्फुसाएझैँ कोठाभरि रङमङिएका थिए ,सम्पूर्ण कोठा त्रिआयामिक क्यान्भासझैँ लाग्थ्यो , र यो घोडा हो उर्गेनको घोडा । एउटा अमुर्त पोटे«टजस्तो घोडाको बयान छ यहाँ ,कथाको शुरुवाततिर ।

यो कथा होइन वास्तविकता हो । तपाईँ ,म वा जो कोही थोरै वा धेरै  यहाँ अभिव्यक्त पीडाहरू भोग्नेमा पर्छौँ नै । मात्र यत्ति हो कसैले एकथरीबाट पीडा पाए होलान् कसैले अर्काथरीबाट । यो नेपालको एउटा समयको आशिंक झझल्कोजस्तो पनि हो । किताबहरू सँग डराउनुको पीडा । आफ्नै घरका कोठाहरू ,खेत र खलियानहरू सँग डराउनुको पीडा । आफ्नै घरगाउँलेहरू र छिमेकीहरूसँग  आशङ्कित हुनुपर्ने अवस्था ,यो जत्तिको विषमताहरू अझै पनि सम्झनामा कुनै डरलाग्दो भूतको कथाजस्तो भई दिमागहरूमा घुमिरहन्छन् । समयले हिर्काएको एउटा दरिलो झापड आजसम्म उत्तिकै दुखिरहन्छ । कथाहरू छन् ,सहज÷असहज ,सामान्य÷जर्जर,राम्रा÷नराम्रा तर प्रत्येक कथाहरू  सत्य हुन् ।

म्हेन्दो , पल्लवी ,दिग्विजय,विद्रोह आदि उपन्यासमा प्रमुख पात्रहरू जस्तो देखा पर्दछन् । तर उपन्यासकारको मुख्य चलाखी यहीँ छ ,हामी म्हेन्दो र पल्लवीका कथाहरू पढ्न खोजिरहेका हुन्छौँ तर उनीहरूको माध्यमबाट हामी पढिरहेका हुन्छौँ, नेपालको बाह्र वर्षे द्वन्द ,थाहा अभियानका प्रणेता÷अभियन्ता रुपचन्द विष्ट ,द्वन्दको समयमा रहेको प्रहरी र छापामारहरूको मानसिकता आदिआदि । यो उपन्यास कथाहरूको एउटा शृङ्खला बोकेर आउँछ । फेरि त्यो त्यहीँ रोकिन्छ र अर्को क्रम भर्न थाल्छ,गाग्रोमा पानी भरेजस्तै । बटुकोले वा सानो मगले वा सानो अम्खोराले गाग्रोमा पानी खन्याउनु ,खन्याउनु र फेरी खन्याउनजस्तै । तृप्तताकोृ एउटा सग्लो अनुभूति हुन्छ, उपन्यास सकिएपछि । कथा बुनाई कलात्मक छ – कुनै रुमालमा भरिएको प्रकृतिको एउटा सर्वोत्कृष्ट कोल्याजजस्तो ।

उर्गेनको घोडाको लगाम बहुत राम्रोसँग समात्न सफल छन् –युग पाठक । यसमा ‘उर्गेनको घोडा’ नामक एउटा उपन्यास शृङ्खला ‘लाल पाइलो’ पत्रिकामा विभिन्न व्यक्तिहरूले पढिरहेको कथनात्मक अभिव्यक्ति दिँदादिँदै यसको सम्पूर्णत ः कथा बताइसक्छन् उनी । कहिले ‘उर्गेनको घोडा’ सुमेरु सहरको एउटा व्यक्ती मौसम र उसकी पत्नी (सचेतजस्तो,मानौँ) पढ्छन् त कहिले प्रहरी जवान दलसिङ तामाङ र उसकी श्रीमती म्हेन्दो त कहिले जेलभित्रकी महिला छापामार राधिका ,फूलमाया त्यस्तै सेनाका कर्नेल र जर्नेलहरू ,अनि पढ्न बजारमा बसेको सुबोध आदिआदि । सहरमा यो पत्रिका वर्जित गरिएको हुन्छ र यही पढ्नुको कौतुहलता सबैसँग व्याप्त हुन्छ । मौसमले घरमा पुलिस आएको शङ्कामा ‘लाल पाइलो’ पत्रिकाको खोल च्यातेर फ्याँक्दाको हताश अवस्था भोग्नुको पर्याय हामीहरू पनि बाँचिरहेका छौँ र थियौँ,शायद् विविध अर्थमा । यो उपन्यास विशृङ्खलित शृङ्खलाहरूको एउटा परिपूरक सिङ्गो कथा पनि हो । यसमा सवाल्टर्नीय यथार्थता पाइन्छ । एउटा गर्भिणी छापामारको युद्धप्रतिको मोह र उनको शारीरिक अशक्तताले युद्ध छोड्नुपर्ने बाध्यात्मक परिस्थितिलाई निकै महत्वपूर्ण र प्रभावकारी ढङ्गबाट बयान तथा विश्लेषण गरिएको छ –उपन्यासमा । समयको चक्काहरूले पेल्दै र थिच्दै लगेको मान्छेहरूको सजीव कथा जसरी उठेको छ ,त्यो मोहकजस्तो र प्रिय छ ।

विशेषत ः तामाङ् जातिको इतिहासको उत्खनन् गर्न खोजेर यिनले अन्य जातजाति र समुदाय सबैसँग उस्तै कथा र व्यथाहरू लुकेकोप्रति औँल्याएका छन् ।

उर्गेन राजाको नजिकको मान्छे हो । ऊ घोडचढी र शैन्य विधामा पारङ्गत र निकै कुशल छ । युद्धमा राजाको हत्या भइसकेपछि पनि ऊ जीवित रहेर उसले पुनः आफ्नो शैन्यबल शुदृढ गरेर खस शेनामाथि आक्रमण गरी विजय प्राप्त गर्दछ । अनि आफ्ना साथी र सम्प्रदायको सुरक्षामा तल्लिन रहन्छ तर एकदिन उर्गेन र उसका राजाहरू लाई खस सेनाले कुनै विषयमा विशेष छलफलका निम्ति बोलाउँछन् र षडयन्त्रपूर्ण तरिकाले उनीहरूको हत्या हुन्छ । उर्गेनको र उसको सेतो घोडाको टाउको काटिन्छ ।उनीहरूको शरीरको टाउको र गिँडलाई याबेङ् खोलामा बगाइन्छ । एउटा पाशविक र नृशंश हत्या गरिन्छ उर्गेन र उसको घोडाको ।

‘याबेङ खोला’ यो एउटा इतिहासको डरलाग्दो सत्यता बोक्ने खोला हो । तामाङहरूमा यो खोला काटेर जानुहुँदैन र यदी यो खोला काटेर  कुनै तामाङहरू गएभने उनीहरू फर्कदैनन् (मर्छन् या मारिन्छन् ) भन्ने  विश्वास अद्यापी जिउँदै छ । यही याबेङ खोलाको किनारमा तामाङ्गी राजा र उनका मान्छेहरूलाई वार्ताको लागि बोलाएर षडयन्त्रमूलक र बद्नियतपूर्ण ढङ्गबाट मारिएको कथा उल्लेख गरिएको यस उपन्यासमा उपन्यासकारले त्यसबेलादेखि नै तामाङ्हरू हार्ने वर्गमा परेकाले  यिनीहरू माथि दमन र शोषण रहँदै आएको उल्लेख गरेका छन् । तामाङहरूलाई हेपेर ‘भोटे’ र ‘छोटो बुद्धी भएको’ भनी भन्न थालिएको कुराको पनि जानकारी गराएका छन् । त्यस्तै ‘भोटेको बुद्धी पछि आउँछ’ ,‘यिनीहरू हारेर भागेर पहाडका टुप्पाहरूमा बस्न पुगेका हुन्’,‘यिनीहरू जाँड र रक्सीका पोकाहरू हुन्’ ,‘यिनीहरू ढोके,हुक्के,छाते,रिक्साचालक आदिभन्दा माथिका हैसियतका होइनन् ’ भन्नेजस्ता कथनहरू समाजमा पर्याप्त सुनिने विषयप्रसङ्गहरू पनि उनले उठान गरेका छन् ।

यिनको सर्वोच्च सशक्तता भनेको उपन्यासमा राजनीतिक विषयवस्तुको उठान भएता पनि त्यसमा कटुता ,आक्रोश,द्वेश,क्लेश,रुष्टताको अभिव्यक्ती छैन । सौन्दर्यपूर्ण ढङ्गबाट क्रन्तिचेतनाको उजागर गर्न सक्नु उनको ठुलो खुबी मान्नुपर्छ । उपन्यास पढ्नमा कठिन छैन ,बिम्ब र प्रतीकहरूको अत्यधिक प्रयोग हुनुले उपन्यासको सुन्दरता वृद्धि भएको छ ।

यिनले जुन जीवनको पारडक्सेस र कन्ट्राडिक्सनहरू छन् तिनीहरूको गतिलो फ्युजन गर्न खोजेका छन् र सफल छन् । एउटा गर्भिणी आइमाईमान्छे (म्हेन्दो) युद्धमा हिँड्छे वा हिँड्न चाहन्छे भने त्यहाँ विध्वशं र सिर्जना सँगसँगै उपस्थित गराउन खोजेका छन् । हुनसक्छ वास्तविकतामा यो कति सहज छ , आआफ्नो विश्लेषण र अनुभवहरू सँगको तादात्म्यता खोज्नु ठीक हुन्छ । तर सहज, असहज जेभएपनि युद्धको वास्तविकता भने यही हो । अर्को एउटा अद्भूत् कुरा के भइदिन्छ भने म्हेन्दोको जीवनसाथी जो हो (विद्रोह), ऊ पूर्व सरकारी सेना हो र यिनीहरूको सम्मिलन पनि अनौठो सिद्ध छ । यहाँ पनि एउटा पाराडक्स नै छ ,मानौँ ।

म्हेन्दो कुनै एउटा सैनिक ब्यारेक आक्रमणमा सरिक रहेकी हुन्छे ,त्यहाँ सरकारी सेनाले हार्ने परिस्थिति बन्छ । त्यहाँ खटिएको एउटा लप्टन हुन्छ धर्मवीर क्षेत्री । लगभग धर्मवीर र अन्य एकाध सेनामात्र बाँकी रहेको स्थिति बन्छ शैन्य टुकडी । उनीहरू एउटा ट्रेन्चमा हुन्छन् र त्यहाँबाट निकालेर आफ्नो कब्जामा लिने काम म्हेन्दोको रहेको हुन्छ । यही बीचमा म्हेन्दोको आकर्षणमा सम्मोहित हुन पुग्छ धर्मवीर । म्हेन्दोको हातमा बन्दुक हुन्छ । उनीहरू म्हेन्दो र उसका साथीहरूको कब्जामा पर्छन् । यस्तो क्रिटिकल सिचुयसनमा समेत धर्मवीर म्हेन्दोको लामो कपाल, उसका बन्दुक बोकेका सुहाएका हातपाखुराहरू , सँगैको आत्मीय हिँडाइ आदिले गाँजिन पुग्छ म्हेन्दोको आकर्षणमा । पछि यही पात्र धर्मवीर थापा सेनाबाट विद्रोह गरेर आई जनसेना ‘विद्रोह’ बन्छ यानेकी म्हेन्दो र ऊ पे्रमीप्रेमिका हुँदै श्रीमान्श्रीमतीको सम्बन्धमा गाँसिन पुग्छन् । यसरी प्रेमलाई युद्धसँग फ्युजन गर्न सक्नु यिनको निकै ठुलो खुृबी बनेको छ यस उपन्यासमा ।

मृत्यु,मृत्यु अनि मृत्यु ।

यो जनयुद्ध हो कि मृत्युउत्सव ?

मोर्चामा मर्नु छँदै छ ,दुर्घटना उत्तिकै छन् ।कोही साथीहरू बम बनाउँदा बनाउँदै पड्केर मरेका छन्,कोही हिउँले पुरिएर मरेका छन् ,गाउँघर ,सहरबजार अब त मृत्युको खबर भन्दा केही छैन । संवेदना भन्ने चीज नै अब बाँकी रहेन ,मृत्युको खबर पनि अब सामान्य भैसक्यो कसैलाई घोच्नै छोडिसक्यो ।

आफू अघिल्तिरको संसारै कालो रङले पोतिएको क्यान्भासजस्तो लाग्न थाल्यो ,रगतको छिर्का यत्रतत्र रगतको फूल भएर फुलिरहेझैँ ,रगतको शीत भएर टप्किएझैँ ,रगतको पालुवा भएर पलाएझैँ ,रगतको धरहरा भएर उभिएझैँ प्रतीत भयो ।

जनता खचाखच चढेको बसलाई एम्बुसमा पार्नु ? कस्तो उदेकलाग्दो कुरा ।

म अपराधको जिम्मा लिन्न ! म मृत्युउत्सवको जिम्मा लिन सक्दिन ।

देशभर अनेक भिडन्तहरू भैरहेका छन् । ठुल्ठुला लडाइँ, सहरहरू ध्वस्त भएको ,लासहरू यत्रतत्र छरिएका ,ब्यारेकको छेउछाउमा सामूहिक हत्या गरिएको इत्यादीइत्यादी । हिंस्रक बनेका थिए रेडियो फ्रिक्वेन्सीहरू पनि ।
संवेदनहीनताको कत्रो जुलुुस ! यो भयावह इतिहासको च्याप्टरबाटै भाग्छु ।

–एउटा छापामारमा पलाएको एउटा सफेद सोच हो यो ।

साँच्चिकै कुनै समयले हिर्काएको चोट सहँदासहँदै अति विचलित भएपछि मान्छेलाई सबै कुराहरू अप्रिय लाग्न थाल्छ । एउटा घटनाक्रमले बिथोलिएर छापामार बनेको व्यक्तिलाई त्यहाँ अर्को घटनाक्रमहरूले हिर्काउन थालेपछि ऊ पलायनको ठुलो भड्खारोतिर जाँदोरहेछ । त्यही खालको अवस्थाचित्रण पनि उनले यस उपन्यासमा गरेका छन् । युग पाठकको उपन्यास उर्गेनको घोडा एउटा विषम समयको जटिल अनुवाद हो । उनले यसमा एक तरिकाले इतिहाँसको एउटा पाटोलाई गम्भिर विश्लेषण तथा उत्खनन् गरेका छन् । जुन सह्रानीय सिद्ध छ ।

उर्गेन र उसको घोडाको पुनरागमनको प्रतीक्षा यो समयले गरिरहेको छ – उनले यस्तै बुझेका छन् । हरेक क्षण र पात्रहरू उर्गेनको घोडाको नमीठो आकारले पिरोलिइरहेका छन् । याबेङ खोलाहरू अझैपनि उर्गेन र उर्गेनका टाउकाहरू बोकेर बगिरहेको छ । उसको घोडा र घोडाका टाउकाहरू लिएर बगिरहेको छ र उसकै रगतको छालहरू उठिरहेका छन् –याबेङ् खोलाहरूमा । उर्गेनहरू इतिहासमा विजयको अन्तिम सङ्घार टेक्नुअघि काटिने टाउकाहरू हुन् । युग पाठक यस्तै बताउँछन् ,शायद् ।

हरेक अपरिचितजस्ता ,हेपिएका ,थिचोमिचोेमा परेका ,दबाइएका ,सामान्यतया ः माथि उठ्न नसकेकाहरू लाई सम्बोधन गरेर लेख्नु उनको सह्रानीय र प्रशंशायोग्य पक्ष हो तर यिनको लेखक वन डाइमेन्सनालिटीबाट भने बच्न सकेको छैन । जबसम्म समाजको चित्रण थ्री डायमेन्सनल फिगरबाट हुँदैन तबसम्म त्यो कम्प्लिट भने हुँदैन । पूर्णताको फिगरहरूको स्केच यिनीबाट पछिल्ला दिनहरूमा हुनेछ ,यही कामना गरौँ । उनको लेखनीको दमभने यथावत कायम भइरहोस् ।

युग पाठकको निरन्तर सुदृढ लेखनीको कामना । अस्तु ।

2 comments:

  1. समीक्षा स्तरीय छ । कृतिको सङ्क्षिप्त विश्लेषण छ, राम्रो पक्षको प्रशंसा तथा कमजोरीको आलोचना पनि छ ।
    समीक्षा मात्र हेरेर भन्दा उपन्यास जातीय र राजनीतिक रूपमा एकाङ्गीजस्तो लाग्छ ।

    ReplyDelete
  2. Dhanyabad sir.Maile yasma one dimensionalityko kura uthayako 6u.

    ReplyDelete

सम्झनाका पलहरूमा गणेश सर ।

 सम्झनाका पलहरूमा गणेश सर । सुवास खनाल साहित्यकार गणेश कुमार पौडेललाई मैले चिनेको बखत म कविता लेख्ने भइसकेको थिइनँ । छतिवनको गरगरेमा ग्रामीण...

Search This Blog