विषय एक,प्रसङ्ग अनेक
सुवास खनाल
मलाई केही लेखूँजस्तो पनि लागिरहेको छ । लेख्नु भनेको एकखालको चिन्तनबाट छुटकारा पाउनु पनि हो । मानिसले छुटकारा पाउन अनेक गर्दारहेछन् । महान वैज्ञानिक मानिएका र फादर अफ फिजिक्स भनिने आइन्सटाइनले पनि आफ्नो जीवनकालभरि झन्डै ईश्वरको अस्तित्वलाई नकारे तर अन्तिमतिर आएर भने –‘दिस युनिभर्स इज गाइडेड बाइ सम सुपरनेचुरल पावर’ ,उनले अझै भने –‘दिस युनिभर्स इज लाइक अ डाइस ह्विच इज प्लेड बाइ द गड ’ । नेपालका महाकविले पनि कुनै समय लेखे –‘कुन मन्दिरमा जान्छौ यात्री कुन मन्दिरमा जाने हो?’ र जीवनको उत्तरार्धमा लेखे –‘आखिर श्रीकृष्ण रहेछन् एक, न ज्ञान भो न भो विवेक ’। यो सब छुटकाराको निम्ति लेखिएका हुन्जस्तो लाग्छ मलाई । जीवनको प्राय ः कालमा जे कुरालाई अन्तरमा थिचेर वा लुकाएर राख्यो त्यो अन्तकालतिर स्वस्फूर्त रूपमा निस्किँदारहेछन् । छुटकारा पाउनु वा मुक्त हुनु जीवनको साह्रै आनन्दको क्षण रहेछ । अहिले हकिन्स ब्ल्याक होलको विषयमा खुब लागिपरेका छन् । उनले आइन्स्टाइनको विचारलाई व्यङ्ग्यपूर्ण ढङ्गले भनेका छन्–‘आइ कन्सिडर दिस युनिभर्स इज लाइक अ डाइस प्लेड बाइ द गड् बट गड अल्सो डजन्ट नो ह्वेर ह्याज हि थ्रोन द्याट डाइस’ ,तर पछि यिनी पनि अरूकै लाइनमा जान सक्छन् । नित्सेले पनि ईश्वरको मृत्यु भएको घोषणा गर्न जराथुस्त्र पात्र जन्माए । यो चल्दै जाने प्रक्रिया नै रहेछ । किनकी यो संसारमा मान्छेले ठान्ने सत्य निरपेक्ष छैन । यो बदलिइरहन सक्दोरहेछ । सायद यो ब्रह्माण्ड सम्भव पनि त्यसैले छ ।
म विषयवस्तुबाट टाढिइरहन खोजेको छैन । मैले उठाउन खोजेको खास ठुलो विषय पनि होइन । मैले त मकवानपुर र चितवनको सहित्यको विषयप्रसङ्गलाई जोड्न खोजेको हुँ । त्यो पनि गद्य कविता र यसको लेखनको । केही लेखकबारे , क्रियाशील विशेष रहिराख्नुभएका र अतिसामान्य ढङ्गमा । यो अन्तिम होइन । यो कोठेलेखन पनि हो । मलाई कविताको विषयमा भन्नु केही छैन । कविता कविता हो ,कविता कविताजस्तो हुनुपर्छ । मात्र यत्ति हो कविताले कहिँँ कतै पिन्च गर्न सकेन ,छोएन भनेचाहीँ मेरो कविताको मापदण्डमा पर्दैन । कविता सुन्नु ,पढ्नु र फिल गर्नु । अनि कविता सहन गर्नु वा भनूँ टोलरेट गर्नु वा अझ सजिलो शव्दमा कविता खप्नु । कविता खप्नुको पीडाले कहिलेकाहीँ म रन्थनिने गर्छु । आफैँलाई सुनाउन जाँगर नलागेका अनि मञ्चमा बोलाइएका कारणले मात्र पढिएका कविताहरू खपेर सुनिदिनु मेरालागि कष्टकर विषय हो र यो मेरालागि मात्र होइन सामान्य जो कोहीलाई अनुभव हुने विषय हो भन्ने मलाई लाग्छ । यही कविता परम्पराले सायद मानिसको कविताप्रतिको वितृष्णा बढेको हुनसक्छ भन्ने मेरो अनुमान हो ।
चितवन र मकवानपुर दुबै गद्य कवितामा सशक्त अनुभव हुने गर्छ मलाई । सङ्ख्यात्मक रूपमा लेखनको मात्रा चितवनमा बढि छ । गजलको क्षेत्रमा आकर्षित युवाहरूको जमात त झन् ्निकै रहेको छ । यो मात्र पनि उत्कृष्टताको आधार भने होइन । तर फेरि मेहनत र अध्ययनले लेख्नेहरूको सङ्ख्या पनि राम्रो छ चितवनमा । त्यस्तै मकवानपुरमा लेख्नेहरूको सङ्ख्या अलि कमै छ तर लेखन उत्कृष्टता भने कमजोर लाग्दैन । एकाध इन्टरभ्यूहरूमा प्रश्न हुने गर्छ चितवन र मकवानपुरको साहित्यिक स्तरमा के अन्तर छ वा क्रियाशीलतामा के अन्तर छ र मलाई लाग्छ कुनै पनि साहित्य कमजोर हुँदैन । मात्र यत्ति हो कि कसले बजार पायो वा कसले पाएन । कसमा निरन्तरता भयो वा कसमा भएन । वा अझ कसले आफूलाई माझ्यो र कसले माझेन । आफूलाई माझ्नेहरू चम्किँदै जान्छन् ,त्यो समयले देखाउँदै लैजान्छ । नमाझ्नेहरूलाई झन् समयले फोहर बनाउँदै लैजाँदो रहेछ । माझ्न छाडेर कृतिम लेप लगाउनेहरूको जति बिजोग त कसैको पनि हुँदोरहेनछ । पछि वास्तविकता खुलेपछि त्यो जत्तिको कुरूप त कुनैपनि देखिँदोरहेनछ । म भन्ने गर्छु साहित्यको मापन हुनै सक्दैन । मात्र यत्ति हो कुन समयमा कुन महत्वपूर्ण ठहर्छ । निश्चित सीमाहरूमा बाँधेर हेरियोभने बल्ल केही अर्थमा तुलनासम्म हुन सक्दोरहेछ । अलिकति केचाहीँ अनुभव हुन्छभने साहित्य सहज लाग्यो वा लागेन । साँच्चै त्यसरी दाँजेर हेर्न थाल्ने हो भने त मकवानपुरमा अर्को प्रेमविनोद नन्दन् वा गोविन्दराज विनोदी वा केशवराज आमोदीहरू नभेटिन सक्छन् त्यस्तै चितवनमा –‘फूलैफूल मात्र पनि होइन रहेछ जीवन’ लेख्ने भीम विराग नपाइन सक्छ । यसैले एब्सोल्युट कुराको खोजीतर्फ लाग्नु हँदोरहेनछ । फूलमा बाहिरी स्वरूप हेर्दा जुन आनन्द आउँछ तर त्यसलाई खोतल्दै जाने हो भने नआउँदो रहेछ । रङ पछि के छ ?सुगन्धपछि के छ?पत्र ,पत्र,फेरी पत्रपछि के छ ? अब यसरी सुन्दरता कहाँ प्राप्त हुँदोरहेछ र ? समग्रमा आनन्द लिने बानीजत्ति सर्वोच्च शायद् केही रहेनछ ।
मकवानपुरमा नभएका कति कुरा चितवनको लेखनीमा पाइन्छ र चितवनको लेखनीमा नभएका कति कुराको मीठास मकवानपुरको लेखनीमा पाइन्छ । म चितवनको साहित्यलाई पुरै रूपमा चिन्न सफल छैन । तर मकवानपुरको साहित्यबारे धेरै प्रष्ट छु । चितवनमा गद्य कविता लेख्ने केही मैले चिनेकाहरूमा भूपिन व्याकुल ,सङ्गीत आयाम ,धनराज गिरी ,सरीता तिवारी ,प्रसन्न, रमेश प्रभात, पुष्प अधिकारी अञ्जली, ,सिर्जन अविरल,एल .बी.क्षेत्री ,सुरेन्द्र अस्तफल ,बालकृष्ण थपलिया ,सुमनराज श्रेष्ठ,जी.शर्मा ,प्रभाकर पण्डितलगायत पर्नुहुन्छ । उहाँहरू हालमा नियमितजसो गद्यकविताहरू लेखिराख्नुभएको पाइन्छ । मलाई चितवनको विगतबारे जानकारी छैन । हालमा समग्रमा लेखनको उचाइ राम्रो छ र सफल सम्भाव्य परिणामको नै अवस्था रहेको छ । यसलाई लिड गर्ने युवापुस्ता नै रहेको देखिन्छ र नवसर्जकहरू भने बढि गजलकेन्द्रित रहनुले भविष्यको गद्यकविता लेखनको निरन्तरतालाई सहज आँकलन गर्न गाह्रो नै छ । यहाँ मैले प्रेमविनोद नन्दन र गोन्दिराज विनोदीलाई छुटाउनुको कारण उहाँहरूलाई मैले गद्यकवितामा पढेको छैन र मैले विशेषत ः जसलाई पढिरहेको छु ती नामहरू पर्न आएका छन् । यहाँ गद्यकवितामा नै कृति प्रकाशित स्रष्टाहरू समेत छुटेका हुनसक्छन् । यो एक विहङ्गावलोकन मात्र हो । समग्रमा कवितालेखनको बहाब पनि राम्रो छ । कपिल अज्ञातले एक कार्यक्रममा भन्नुभयो –‘राम्रो भनेपछि कारण खुलाउनुपर्छ’ । उहाँ एकजना समालोचक पनि हुनुहुन्छ । भौतिकवादीहरू,जो पदार्थमा विश्वास गर्छन् ,उनीहरू पनि कारण नभए विषयवस्तु बेअर्थ ठान्छन् । त्यस अर्थमा उहाँको कुरा पनि सही छ तर मलाई त लाग्छ विनाकारण पनि राम्रो लाग्नसक्छ । यो त मनको जवाफ हो । विनाकारण राम्रो लाग्नु पनि एक सौन्दर्य नै हो । राम्रो लाग्यो ,सकियो । तर लेखनको माहौल चितवनमा कारणसहित राम्रो छ । अध्ययन संस्कार ,किताब किनेर पढ्ने पद्धती विकास हुँदै जानु साथै साहित्यिक समीक्षाका कार्यक्रमहरू भइरहनुले साहित्यिक विकासको निरन्तरतालाई औल्याउँछ । यहाँ अक्ष्।र समूह चितवन ,चितवन साहित्य परिषद्,साहित्य सङ्गम चितवन ,हाम्रो मझेरी साहित्य प्रतिष्ठान,अग्रगामी साहित्य समाज,पल्लव साहित्य प्रतिष्ठानलगायत थुप्रै साहित्यिक सङ्घ ,संस्थाहरू क्रियाशील देखिन्छन् । चितवनमा साहित्यिक कार्यक्रम धेरै हुने भएपनि चितवन पोस्टबाहेकका पत्रिकाले साहित्यिक विषयवस्तु कम समेटेको र साहित्यिक समाचार सम्प्रेषणमा त सबैप्राय ःपत्रिका अग्रसर नभएको नै पाइन्छ । यसले मलाई लाग्छ साहित्य र पत्रकारिता दुबै क्षेत्रलाई असर पु¥याउन सक्छ भविष्यमा । र लेखनमा व्यक्तिकेन्द्रियता बढि देख्छु म । साथै कविता सुनाउनका निम्ति सहज र नियमित खालको मञ्च अभाव छ । यो दुखद पक्ष हो र यसले लेखक पहिचानमा अप्ठेरो पर्छ ।
मकवानपुरमा गद्य कविता निरन्तर लेख्नेहरूमा भीम विराग ( अहिले त काठमान्डौ हुनुहुन्छ ), तुल्सी थापा, साम्ब ढकाल, निमेष निखिल, आर.आर. चौलागाई ,तुलसी घिमिरे,सुवास खनाल, देवराज खरेल,गणेशकुमार पौडेल,बबी थापा ,अर्जुन क्षितिज,रामशरण पुडाशैनी,पद्मराज लामिछाने ‘गगन’ ,ओमप्रकाश खुलाल,एस.के निधन ,भावना सापकोटा लगायत छन् । यहाँ पनि लिडभने युवापुस्ताले नै गरिरहेको छ । मकवानपुरमा साहित्यिक कार्यक्रमभने निश्चित समयमा हुने गर्छ । गजल मञ्च मकवानपुरले महिनाको पहिलो शनिवार नियमित गजल यात्रा गर्छ । साहित्य सङ्गम मकवानपुरले महिनाको दोस्रो शनिवार नियमित साहित्य सन्ध्या गर्छ । झरना हेटौँडा सेतुले चौमासिक रूपमा सशुल्क मुक्तक वाचन कार्यक्रम गर्छ । त्यस्तै भीम विराग साहित्य,संस्कृति तथा कला प्रतिष्ठान ,मातृभूमि साहित्य समाज,झरना साहित्यिक परिवारलगायतले पनि कार्यक्रमहरू गरिरहने गर्छन् । यसरी नियमित कार्यक्रमले पनि सर्जकहरूलाई हौस्याएको छ । गद्यकविता लेखनमा नव पुस्ता पनि निकै सक्रिय रूपमा लागेकाले यसको भविष्य उज्वल छ भन्न सकिन्छ, मकवानपुरमा । नवसर्जकहरू उमेश तिमल्सिना ,विश्व राई ,अनिता न्यौपाने ,पुर्षोत्तम आचार्य ,वसन्त खरेलीलगायतकाहरूको भविष्य पनि उज्ज्वल देखिन्छ । यसका साथ ‘हेटौँडा सन्देश’ र ‘हेटौँडा टुडे ’लगाएतका पत्रिकाले साहित्यिक समाचार साथै साहित्यिक विषयवस्तुलाई राम्रोसँग उठाएको पाइन्छ । तर यहाँपनि नियमित कार्यक्रम मोनोटोनसजस्तो लाग्ने गर्दछ । साहित्यिक किताबहरू किनेर पढ्ने खालको जाँगर कम देखिन्छ सर्जकहरूमा । अध्ययनशील र मेहनत गरेर लेख्नेको सङ्ख्या साँघुरो भएपनि यो बढ्दै गएको देखिन्छ । र लेख्नेहरूले कवितालाई न्याय गरिरहेकै पाइन्छ । भविष्य सुखद् बनाउनभने मनको साँघुरो गल्लीहरूमामात्र कवि लेखकहरू हिँड्न छोड्नुपर्छ ।
साहित्यमा जति विकेन्द्रिकरण र समाजपरक हुनुपर्ने कुरा गरिएपनि यो व्यक्तिपरक र केन्द्रिकृत अवस्थालाई नकार्न सकिन्न । चितवन भनेपछि भरतपुर र यसको वरपर बसोबास गर्नेलाई मात्र त नबुझिनुपर्ने हो । मकवानपुर भनेपछि हेटौँडा र यसको वरपर बस्नेलाई मात्र नबुझिनुपर्ने हो र नेपाल भनेपछि काठमान्डौ भ्यालीमात्र पनि हैन । तर यो कुराको व्याप्ति सांस्कारिक रूपमा रही आएको छ, साहित्यिकलगायत सबै क्षेत्रमा । यसलाई हटाउनुको आवश्यकता रहेको छ । यसपालि मदन पुरस्कार गुठीले मदन पुरस्कारका निम्ति जुन तरिका रोज्यो त्यसलाई सलाम गर्नैपर्छ तर विषयान्तर भएको भने महसुस भयो । यहाँ लेखमा उल्लिखित सर्जकहरूको नाम पनि त्यही पेरिफेरिमा पर्न आउँछन् तर यसबाहेकका व्यक्तिहरूको चिनारी नबन्नु पनि समस्या हो ।
लेखन, यो पनि दर्शनसम्बद्य समस्या हो । कसलाई लेखन मान्ने ?वा कसलाई नमान्ने ? के भएपछि लेखेको सही हुने वा के भएपछि नहुने । यी यावत प्रश्नहरू छन् र लेखन सस्तो विषयवस्तु पनि होइन वा हुन पनि सक्छ । यो विश्वास गर्नेमा नै भर पर्ने गर्छ ,सायद यही नै त सत्य होला या नहुन पनि त सक्छ । तर जे होस् निरन्तरता र अध्ययन लेखन सशक्ततताका साधनहरू रहेछन् । आइन्सटाइनले भनेका छन् –‘वैज्ञानिकहरूको आविष्कार र कविहरूको कृति सृजनात्मक दृष्टिले उनीहरू समकक्षीय हुन्छन् । आविष्कार वेज्ञानिकहरूको सिर्जना होभने ,सिर्जना कवि लेखकहरूको आविष्कार ।’सही समयमा सही खालका सिर्जना गर्न सकियो भने समयले कविलेखकहरूलाई बचाइदिँदो रहेछ । र सधैँको ढुलमुलले उनीहरूको प्रतिभालाई समेत खाइदिन सक्दोरहेछ । अनि लेखनमा सचेतता निकै अनिवार्य नै हँुदोरहेछ । असचेत लेखकहरूको लेखनले इतिहासमा खास ठुलो प्रभाव राख्न सक्दोरहेनछ । यसर्थ लेखकहरू समयसचेत बन्न सकेभने पाठकअभाव व्यहार्नुपर्ने छैन साहित्यमा । समयका लेखकहरूले अझै उत्कृष्ट लेख्दै जानेछन् ,यही कामना गरौँ ।
छतिवन ः८,पावस ,मकवानपुर
हाल ः भरतपुर
सुवास खनाल
मलाई केही लेखूँजस्तो पनि लागिरहेको छ । लेख्नु भनेको एकखालको चिन्तनबाट छुटकारा पाउनु पनि हो । मानिसले छुटकारा पाउन अनेक गर्दारहेछन् । महान वैज्ञानिक मानिएका र फादर अफ फिजिक्स भनिने आइन्सटाइनले पनि आफ्नो जीवनकालभरि झन्डै ईश्वरको अस्तित्वलाई नकारे तर अन्तिमतिर आएर भने –‘दिस युनिभर्स इज गाइडेड बाइ सम सुपरनेचुरल पावर’ ,उनले अझै भने –‘दिस युनिभर्स इज लाइक अ डाइस ह्विच इज प्लेड बाइ द गड ’ । नेपालका महाकविले पनि कुनै समय लेखे –‘कुन मन्दिरमा जान्छौ यात्री कुन मन्दिरमा जाने हो?’ र जीवनको उत्तरार्धमा लेखे –‘आखिर श्रीकृष्ण रहेछन् एक, न ज्ञान भो न भो विवेक ’। यो सब छुटकाराको निम्ति लेखिएका हुन्जस्तो लाग्छ मलाई । जीवनको प्राय ः कालमा जे कुरालाई अन्तरमा थिचेर वा लुकाएर राख्यो त्यो अन्तकालतिर स्वस्फूर्त रूपमा निस्किँदारहेछन् । छुटकारा पाउनु वा मुक्त हुनु जीवनको साह्रै आनन्दको क्षण रहेछ । अहिले हकिन्स ब्ल्याक होलको विषयमा खुब लागिपरेका छन् । उनले आइन्स्टाइनको विचारलाई व्यङ्ग्यपूर्ण ढङ्गले भनेका छन्–‘आइ कन्सिडर दिस युनिभर्स इज लाइक अ डाइस प्लेड बाइ द गड् बट गड अल्सो डजन्ट नो ह्वेर ह्याज हि थ्रोन द्याट डाइस’ ,तर पछि यिनी पनि अरूकै लाइनमा जान सक्छन् । नित्सेले पनि ईश्वरको मृत्यु भएको घोषणा गर्न जराथुस्त्र पात्र जन्माए । यो चल्दै जाने प्रक्रिया नै रहेछ । किनकी यो संसारमा मान्छेले ठान्ने सत्य निरपेक्ष छैन । यो बदलिइरहन सक्दोरहेछ । सायद यो ब्रह्माण्ड सम्भव पनि त्यसैले छ ।
म विषयवस्तुबाट टाढिइरहन खोजेको छैन । मैले उठाउन खोजेको खास ठुलो विषय पनि होइन । मैले त मकवानपुर र चितवनको सहित्यको विषयप्रसङ्गलाई जोड्न खोजेको हुँ । त्यो पनि गद्य कविता र यसको लेखनको । केही लेखकबारे , क्रियाशील विशेष रहिराख्नुभएका र अतिसामान्य ढङ्गमा । यो अन्तिम होइन । यो कोठेलेखन पनि हो । मलाई कविताको विषयमा भन्नु केही छैन । कविता कविता हो ,कविता कविताजस्तो हुनुपर्छ । मात्र यत्ति हो कविताले कहिँँ कतै पिन्च गर्न सकेन ,छोएन भनेचाहीँ मेरो कविताको मापदण्डमा पर्दैन । कविता सुन्नु ,पढ्नु र फिल गर्नु । अनि कविता सहन गर्नु वा भनूँ टोलरेट गर्नु वा अझ सजिलो शव्दमा कविता खप्नु । कविता खप्नुको पीडाले कहिलेकाहीँ म रन्थनिने गर्छु । आफैँलाई सुनाउन जाँगर नलागेका अनि मञ्चमा बोलाइएका कारणले मात्र पढिएका कविताहरू खपेर सुनिदिनु मेरालागि कष्टकर विषय हो र यो मेरालागि मात्र होइन सामान्य जो कोहीलाई अनुभव हुने विषय हो भन्ने मलाई लाग्छ । यही कविता परम्पराले सायद मानिसको कविताप्रतिको वितृष्णा बढेको हुनसक्छ भन्ने मेरो अनुमान हो ।
चितवन र मकवानपुर दुबै गद्य कवितामा सशक्त अनुभव हुने गर्छ मलाई । सङ्ख्यात्मक रूपमा लेखनको मात्रा चितवनमा बढि छ । गजलको क्षेत्रमा आकर्षित युवाहरूको जमात त झन् ्निकै रहेको छ । यो मात्र पनि उत्कृष्टताको आधार भने होइन । तर फेरि मेहनत र अध्ययनले लेख्नेहरूको सङ्ख्या पनि राम्रो छ चितवनमा । त्यस्तै मकवानपुरमा लेख्नेहरूको सङ्ख्या अलि कमै छ तर लेखन उत्कृष्टता भने कमजोर लाग्दैन । एकाध इन्टरभ्यूहरूमा प्रश्न हुने गर्छ चितवन र मकवानपुरको साहित्यिक स्तरमा के अन्तर छ वा क्रियाशीलतामा के अन्तर छ र मलाई लाग्छ कुनै पनि साहित्य कमजोर हुँदैन । मात्र यत्ति हो कि कसले बजार पायो वा कसले पाएन । कसमा निरन्तरता भयो वा कसमा भएन । वा अझ कसले आफूलाई माझ्यो र कसले माझेन । आफूलाई माझ्नेहरू चम्किँदै जान्छन् ,त्यो समयले देखाउँदै लैजान्छ । नमाझ्नेहरूलाई झन् समयले फोहर बनाउँदै लैजाँदो रहेछ । माझ्न छाडेर कृतिम लेप लगाउनेहरूको जति बिजोग त कसैको पनि हुँदोरहेनछ । पछि वास्तविकता खुलेपछि त्यो जत्तिको कुरूप त कुनैपनि देखिँदोरहेनछ । म भन्ने गर्छु साहित्यको मापन हुनै सक्दैन । मात्र यत्ति हो कुन समयमा कुन महत्वपूर्ण ठहर्छ । निश्चित सीमाहरूमा बाँधेर हेरियोभने बल्ल केही अर्थमा तुलनासम्म हुन सक्दोरहेछ । अलिकति केचाहीँ अनुभव हुन्छभने साहित्य सहज लाग्यो वा लागेन । साँच्चै त्यसरी दाँजेर हेर्न थाल्ने हो भने त मकवानपुरमा अर्को प्रेमविनोद नन्दन् वा गोविन्दराज विनोदी वा केशवराज आमोदीहरू नभेटिन सक्छन् त्यस्तै चितवनमा –‘फूलैफूल मात्र पनि होइन रहेछ जीवन’ लेख्ने भीम विराग नपाइन सक्छ । यसैले एब्सोल्युट कुराको खोजीतर्फ लाग्नु हँदोरहेनछ । फूलमा बाहिरी स्वरूप हेर्दा जुन आनन्द आउँछ तर त्यसलाई खोतल्दै जाने हो भने नआउँदो रहेछ । रङ पछि के छ ?सुगन्धपछि के छ?पत्र ,पत्र,फेरी पत्रपछि के छ ? अब यसरी सुन्दरता कहाँ प्राप्त हुँदोरहेछ र ? समग्रमा आनन्द लिने बानीजत्ति सर्वोच्च शायद् केही रहेनछ ।
मकवानपुरमा नभएका कति कुरा चितवनको लेखनीमा पाइन्छ र चितवनको लेखनीमा नभएका कति कुराको मीठास मकवानपुरको लेखनीमा पाइन्छ । म चितवनको साहित्यलाई पुरै रूपमा चिन्न सफल छैन । तर मकवानपुरको साहित्यबारे धेरै प्रष्ट छु । चितवनमा गद्य कविता लेख्ने केही मैले चिनेकाहरूमा भूपिन व्याकुल ,सङ्गीत आयाम ,धनराज गिरी ,सरीता तिवारी ,प्रसन्न, रमेश प्रभात, पुष्प अधिकारी अञ्जली, ,सिर्जन अविरल,एल .बी.क्षेत्री ,सुरेन्द्र अस्तफल ,बालकृष्ण थपलिया ,सुमनराज श्रेष्ठ,जी.शर्मा ,प्रभाकर पण्डितलगायत पर्नुहुन्छ । उहाँहरू हालमा नियमितजसो गद्यकविताहरू लेखिराख्नुभएको पाइन्छ । मलाई चितवनको विगतबारे जानकारी छैन । हालमा समग्रमा लेखनको उचाइ राम्रो छ र सफल सम्भाव्य परिणामको नै अवस्था रहेको छ । यसलाई लिड गर्ने युवापुस्ता नै रहेको देखिन्छ र नवसर्जकहरू भने बढि गजलकेन्द्रित रहनुले भविष्यको गद्यकविता लेखनको निरन्तरतालाई सहज आँकलन गर्न गाह्रो नै छ । यहाँ मैले प्रेमविनोद नन्दन र गोन्दिराज विनोदीलाई छुटाउनुको कारण उहाँहरूलाई मैले गद्यकवितामा पढेको छैन र मैले विशेषत ः जसलाई पढिरहेको छु ती नामहरू पर्न आएका छन् । यहाँ गद्यकवितामा नै कृति प्रकाशित स्रष्टाहरू समेत छुटेका हुनसक्छन् । यो एक विहङ्गावलोकन मात्र हो । समग्रमा कवितालेखनको बहाब पनि राम्रो छ । कपिल अज्ञातले एक कार्यक्रममा भन्नुभयो –‘राम्रो भनेपछि कारण खुलाउनुपर्छ’ । उहाँ एकजना समालोचक पनि हुनुहुन्छ । भौतिकवादीहरू,जो पदार्थमा विश्वास गर्छन् ,उनीहरू पनि कारण नभए विषयवस्तु बेअर्थ ठान्छन् । त्यस अर्थमा उहाँको कुरा पनि सही छ तर मलाई त लाग्छ विनाकारण पनि राम्रो लाग्नसक्छ । यो त मनको जवाफ हो । विनाकारण राम्रो लाग्नु पनि एक सौन्दर्य नै हो । राम्रो लाग्यो ,सकियो । तर लेखनको माहौल चितवनमा कारणसहित राम्रो छ । अध्ययन संस्कार ,किताब किनेर पढ्ने पद्धती विकास हुँदै जानु साथै साहित्यिक समीक्षाका कार्यक्रमहरू भइरहनुले साहित्यिक विकासको निरन्तरतालाई औल्याउँछ । यहाँ अक्ष्।र समूह चितवन ,चितवन साहित्य परिषद्,साहित्य सङ्गम चितवन ,हाम्रो मझेरी साहित्य प्रतिष्ठान,अग्रगामी साहित्य समाज,पल्लव साहित्य प्रतिष्ठानलगायत थुप्रै साहित्यिक सङ्घ ,संस्थाहरू क्रियाशील देखिन्छन् । चितवनमा साहित्यिक कार्यक्रम धेरै हुने भएपनि चितवन पोस्टबाहेकका पत्रिकाले साहित्यिक विषयवस्तु कम समेटेको र साहित्यिक समाचार सम्प्रेषणमा त सबैप्राय ःपत्रिका अग्रसर नभएको नै पाइन्छ । यसले मलाई लाग्छ साहित्य र पत्रकारिता दुबै क्षेत्रलाई असर पु¥याउन सक्छ भविष्यमा । र लेखनमा व्यक्तिकेन्द्रियता बढि देख्छु म । साथै कविता सुनाउनका निम्ति सहज र नियमित खालको मञ्च अभाव छ । यो दुखद पक्ष हो र यसले लेखक पहिचानमा अप्ठेरो पर्छ ।
मकवानपुरमा गद्य कविता निरन्तर लेख्नेहरूमा भीम विराग ( अहिले त काठमान्डौ हुनुहुन्छ ), तुल्सी थापा, साम्ब ढकाल, निमेष निखिल, आर.आर. चौलागाई ,तुलसी घिमिरे,सुवास खनाल, देवराज खरेल,गणेशकुमार पौडेल,बबी थापा ,अर्जुन क्षितिज,रामशरण पुडाशैनी,पद्मराज लामिछाने ‘गगन’ ,ओमप्रकाश खुलाल,एस.के निधन ,भावना सापकोटा लगायत छन् । यहाँ पनि लिडभने युवापुस्ताले नै गरिरहेको छ । मकवानपुरमा साहित्यिक कार्यक्रमभने निश्चित समयमा हुने गर्छ । गजल मञ्च मकवानपुरले महिनाको पहिलो शनिवार नियमित गजल यात्रा गर्छ । साहित्य सङ्गम मकवानपुरले महिनाको दोस्रो शनिवार नियमित साहित्य सन्ध्या गर्छ । झरना हेटौँडा सेतुले चौमासिक रूपमा सशुल्क मुक्तक वाचन कार्यक्रम गर्छ । त्यस्तै भीम विराग साहित्य,संस्कृति तथा कला प्रतिष्ठान ,मातृभूमि साहित्य समाज,झरना साहित्यिक परिवारलगायतले पनि कार्यक्रमहरू गरिरहने गर्छन् । यसरी नियमित कार्यक्रमले पनि सर्जकहरूलाई हौस्याएको छ । गद्यकविता लेखनमा नव पुस्ता पनि निकै सक्रिय रूपमा लागेकाले यसको भविष्य उज्वल छ भन्न सकिन्छ, मकवानपुरमा । नवसर्जकहरू उमेश तिमल्सिना ,विश्व राई ,अनिता न्यौपाने ,पुर्षोत्तम आचार्य ,वसन्त खरेलीलगायतकाहरूको भविष्य पनि उज्ज्वल देखिन्छ । यसका साथ ‘हेटौँडा सन्देश’ र ‘हेटौँडा टुडे ’लगाएतका पत्रिकाले साहित्यिक समाचार साथै साहित्यिक विषयवस्तुलाई राम्रोसँग उठाएको पाइन्छ । तर यहाँपनि नियमित कार्यक्रम मोनोटोनसजस्तो लाग्ने गर्दछ । साहित्यिक किताबहरू किनेर पढ्ने खालको जाँगर कम देखिन्छ सर्जकहरूमा । अध्ययनशील र मेहनत गरेर लेख्नेको सङ्ख्या साँघुरो भएपनि यो बढ्दै गएको देखिन्छ । र लेख्नेहरूले कवितालाई न्याय गरिरहेकै पाइन्छ । भविष्य सुखद् बनाउनभने मनको साँघुरो गल्लीहरूमामात्र कवि लेखकहरू हिँड्न छोड्नुपर्छ ।
साहित्यमा जति विकेन्द्रिकरण र समाजपरक हुनुपर्ने कुरा गरिएपनि यो व्यक्तिपरक र केन्द्रिकृत अवस्थालाई नकार्न सकिन्न । चितवन भनेपछि भरतपुर र यसको वरपर बसोबास गर्नेलाई मात्र त नबुझिनुपर्ने हो । मकवानपुर भनेपछि हेटौँडा र यसको वरपर बस्नेलाई मात्र नबुझिनुपर्ने हो र नेपाल भनेपछि काठमान्डौ भ्यालीमात्र पनि हैन । तर यो कुराको व्याप्ति सांस्कारिक रूपमा रही आएको छ, साहित्यिकलगायत सबै क्षेत्रमा । यसलाई हटाउनुको आवश्यकता रहेको छ । यसपालि मदन पुरस्कार गुठीले मदन पुरस्कारका निम्ति जुन तरिका रोज्यो त्यसलाई सलाम गर्नैपर्छ तर विषयान्तर भएको भने महसुस भयो । यहाँ लेखमा उल्लिखित सर्जकहरूको नाम पनि त्यही पेरिफेरिमा पर्न आउँछन् तर यसबाहेकका व्यक्तिहरूको चिनारी नबन्नु पनि समस्या हो ।
लेखन, यो पनि दर्शनसम्बद्य समस्या हो । कसलाई लेखन मान्ने ?वा कसलाई नमान्ने ? के भएपछि लेखेको सही हुने वा के भएपछि नहुने । यी यावत प्रश्नहरू छन् र लेखन सस्तो विषयवस्तु पनि होइन वा हुन पनि सक्छ । यो विश्वास गर्नेमा नै भर पर्ने गर्छ ,सायद यही नै त सत्य होला या नहुन पनि त सक्छ । तर जे होस् निरन्तरता र अध्ययन लेखन सशक्ततताका साधनहरू रहेछन् । आइन्सटाइनले भनेका छन् –‘वैज्ञानिकहरूको आविष्कार र कविहरूको कृति सृजनात्मक दृष्टिले उनीहरू समकक्षीय हुन्छन् । आविष्कार वेज्ञानिकहरूको सिर्जना होभने ,सिर्जना कवि लेखकहरूको आविष्कार ।’सही समयमा सही खालका सिर्जना गर्न सकियो भने समयले कविलेखकहरूलाई बचाइदिँदो रहेछ । र सधैँको ढुलमुलले उनीहरूको प्रतिभालाई समेत खाइदिन सक्दोरहेछ । अनि लेखनमा सचेतता निकै अनिवार्य नै हँुदोरहेछ । असचेत लेखकहरूको लेखनले इतिहासमा खास ठुलो प्रभाव राख्न सक्दोरहेनछ । यसर्थ लेखकहरू समयसचेत बन्न सकेभने पाठकअभाव व्यहार्नुपर्ने छैन साहित्यमा । समयका लेखकहरूले अझै उत्कृष्ट लेख्दै जानेछन् ,यही कामना गरौँ ।
छतिवन ः८,पावस ,मकवानपुर
हाल ः भरतपुर
