Sunday, August 18, 2013

commentry

विषय एक,प्रसङ्ग अनेक

सुवास खनाल

मलाई केही लेखूँजस्तो पनि लागिरहेको छ । लेख्नु भनेको एकखालको चिन्तनबाट छुटकारा पाउनु पनि हो । मानिसले छुटकारा पाउन अनेक गर्दारहेछन् । महान वैज्ञानिक मानिएका र फादर अफ फिजिक्स भनिने आइन्सटाइनले पनि आफ्नो जीवनकालभरि झन्डै ईश्वरको अस्तित्वलाई नकारे तर अन्तिमतिर आएर भने –‘दिस युनिभर्स इज गाइडेड बाइ सम सुपरनेचुरल पावर’ ,उनले अझै भने –‘दिस युनिभर्स इज लाइक अ डाइस ह्विच इज प्लेड बाइ द गड ’ । नेपालका महाकविले पनि कुनै समय लेखे –‘कुन मन्दिरमा जान्छौ यात्री कुन मन्दिरमा जाने हो?’ र जीवनको उत्तरार्धमा लेखे –‘आखिर श्रीकृष्ण रहेछन् एक, न ज्ञान भो न भो विवेक ’। यो सब छुटकाराको निम्ति लेखिएका हुन्जस्तो लाग्छ मलाई । जीवनको प्राय ः कालमा जे कुरालाई अन्तरमा थिचेर वा लुकाएर राख्यो त्यो अन्तकालतिर स्वस्फूर्त रूपमा निस्किँदारहेछन् । छुटकारा पाउनु वा मुक्त हुनु जीवनको साह्रै आनन्दको क्षण रहेछ । अहिले हकिन्स ब्ल्याक होलको विषयमा खुब लागिपरेका छन् । उनले आइन्स्टाइनको विचारलाई व्यङ्ग्यपूर्ण ढङ्गले भनेका छन्–‘आइ कन्सिडर दिस युनिभर्स इज लाइक अ डाइस प्लेड बाइ द गड् बट गड अल्सो डजन्ट नो ह्वेर ह्याज हि थ्रोन द्याट डाइस’ ,तर पछि यिनी पनि अरूकै लाइनमा जान सक्छन् । नित्सेले पनि ईश्वरको मृत्यु भएको घोषणा गर्न जराथुस्त्र पात्र जन्माए । यो चल्दै जाने प्रक्रिया नै रहेछ । किनकी यो संसारमा मान्छेले ठान्ने सत्य निरपेक्ष छैन । यो बदलिइरहन सक्दोरहेछ । सायद यो ब्रह्माण्ड सम्भव पनि त्यसैले छ ।

म विषयवस्तुबाट टाढिइरहन खोजेको छैन । मैले उठाउन खोजेको खास ठुलो विषय पनि होइन । मैले त मकवानपुर र चितवनको सहित्यको विषयप्रसङ्गलाई जोड्न खोजेको हुँ ।  त्यो पनि गद्य कविता र यसको लेखनको । केही लेखकबारे , क्रियाशील विशेष रहिराख्नुभएका र अतिसामान्य ढङ्गमा । यो अन्तिम होइन । यो कोठेलेखन पनि हो । मलाई कविताको विषयमा भन्नु केही छैन । कविता कविता हो ,कविता कविताजस्तो हुनुपर्छ । मात्र यत्ति हो कविताले कहिँँ कतै पिन्च गर्न सकेन ,छोएन भनेचाहीँ मेरो कविताको मापदण्डमा पर्दैन । कविता सुन्नु ,पढ्नु र फिल गर्नु । अनि कविता सहन गर्नु वा भनूँ टोलरेट गर्नु वा अझ सजिलो शव्दमा कविता खप्नु । कविता खप्नुको पीडाले कहिलेकाहीँ म रन्थनिने गर्छु । आफैँलाई सुनाउन जाँगर नलागेका अनि मञ्चमा बोलाइएका कारणले मात्र पढिएका कविताहरू खपेर सुनिदिनु मेरालागि कष्टकर विषय हो र यो मेरालागि मात्र होइन सामान्य जो कोहीलाई अनुभव हुने विषय हो भन्ने मलाई लाग्छ । यही कविता परम्पराले सायद मानिसको कविताप्रतिको वितृष्णा बढेको हुनसक्छ भन्ने मेरो अनुमान हो ।

चितवन र मकवानपुर दुबै गद्य कवितामा सशक्त अनुभव हुने गर्छ मलाई । सङ्ख्यात्मक रूपमा लेखनको मात्रा चितवनमा बढि छ । गजलको क्षेत्रमा आकर्षित युवाहरूको जमात त झन् ्निकै  रहेको छ । यो मात्र पनि उत्कृष्टताको आधार भने होइन । तर फेरि मेहनत र अध्ययनले लेख्नेहरूको सङ्ख्या पनि राम्रो छ चितवनमा । त्यस्तै मकवानपुरमा लेख्नेहरूको सङ्ख्या अलि कमै छ तर लेखन उत्कृष्टता भने कमजोर लाग्दैन । एकाध इन्टरभ्यूहरूमा प्रश्न हुने गर्छ चितवन र मकवानपुरको साहित्यिक स्तरमा के अन्तर छ वा क्रियाशीलतामा के अन्तर छ र मलाई लाग्छ कुनै पनि साहित्य कमजोर हुँदैन । मात्र यत्ति हो कि कसले बजार पायो वा कसले पाएन । कसमा निरन्तरता भयो वा कसमा भएन । वा अझ कसले आफूलाई माझ्यो र कसले माझेन । आफूलाई माझ्नेहरू चम्किँदै जान्छन् ,त्यो समयले देखाउँदै लैजान्छ । नमाझ्नेहरूलाई झन् समयले फोहर बनाउँदै लैजाँदो रहेछ । माझ्न छाडेर कृतिम लेप लगाउनेहरूको जति बिजोग त कसैको पनि हुँदोरहेनछ । पछि वास्तविकता खुलेपछि त्यो जत्तिको कुरूप त कुनैपनि देखिँदोरहेनछ । म भन्ने गर्छु साहित्यको मापन हुनै सक्दैन । मात्र यत्ति हो कुन समयमा कुन महत्वपूर्ण ठहर्छ । निश्चित सीमाहरूमा बाँधेर हेरियोभने बल्ल केही अर्थमा तुलनासम्म हुन सक्दोरहेछ । अलिकति केचाहीँ अनुभव हुन्छभने साहित्य सहज लाग्यो वा लागेन । साँच्चै त्यसरी दाँजेर हेर्न थाल्ने हो भने त मकवानपुरमा अर्को प्रेमविनोद नन्दन् वा गोविन्दराज विनोदी वा केशवराज आमोदीहरू नभेटिन सक्छन् त्यस्तै चितवनमा –‘फूलैफूल मात्र पनि होइन रहेछ जीवन’ लेख्ने भीम विराग नपाइन सक्छ । यसैले एब्सोल्युट कुराको खोजीतर्फ लाग्नु हँदोरहेनछ । फूलमा बाहिरी स्वरूप हेर्दा जुन आनन्द आउँछ तर त्यसलाई खोतल्दै जाने हो भने नआउँदो रहेछ । रङ पछि के छ ?सुगन्धपछि के छ?पत्र ,पत्र,फेरी पत्रपछि के छ ? अब यसरी सुन्दरता कहाँ प्राप्त हुँदोरहेछ र ?  समग्रमा आनन्द लिने बानीजत्ति सर्वोच्च शायद् केही रहेनछ ।

मकवानपुरमा नभएका कति कुरा चितवनको लेखनीमा पाइन्छ र चितवनको लेखनीमा नभएका कति कुराको मीठास मकवानपुरको लेखनीमा पाइन्छ ।  म चितवनको साहित्यलाई पुरै रूपमा चिन्न सफल छैन । तर मकवानपुरको साहित्यबारे धेरै प्रष्ट छु । चितवनमा गद्य कविता लेख्ने केही मैले चिनेकाहरूमा भूपिन व्याकुल ,सङ्गीत आयाम ,धनराज गिरी ,सरीता तिवारी ,प्रसन्न, रमेश प्रभात, पुष्प अधिकारी अञ्जली, ,सिर्जन अविरल,एल .बी.क्षेत्री ,सुरेन्द्र अस्तफल ,बालकृष्ण थपलिया ,सुमनराज श्रेष्ठ,जी.शर्मा ,प्रभाकर पण्डितलगायत पर्नुहुन्छ । उहाँहरू हालमा नियमितजसो गद्यकविताहरू लेखिराख्नुभएको पाइन्छ । मलाई चितवनको विगतबारे जानकारी छैन । हालमा समग्रमा लेखनको उचाइ राम्रो छ र सफल सम्भाव्य परिणामको नै अवस्था रहेको छ । यसलाई लिड गर्ने  युवापुस्ता नै रहेको देखिन्छ र नवसर्जकहरू भने बढि गजलकेन्द्रित रहनुले भविष्यको गद्यकविता लेखनको  निरन्तरतालाई सहज आँकलन गर्न गाह्रो नै छ । यहाँ मैले प्रेमविनोद नन्दन र गोन्दिराज विनोदीलाई छुटाउनुको कारण उहाँहरूलाई मैले गद्यकवितामा पढेको छैन र मैले विशेषत ः जसलाई पढिरहेको छु ती नामहरू पर्न आएका छन् । यहाँ गद्यकवितामा नै कृति प्रकाशित स्रष्टाहरू समेत छुटेका  हुनसक्छन् । यो एक विहङ्गावलोकन मात्र हो । समग्रमा कवितालेखनको बहाब पनि राम्रो छ । कपिल अज्ञातले एक कार्यक्रममा भन्नुभयो –‘राम्रो भनेपछि कारण खुलाउनुपर्छ’ । उहाँ एकजना समालोचक पनि हुनुहुन्छ । भौतिकवादीहरू,जो पदार्थमा विश्वास गर्छन् ,उनीहरू पनि कारण नभए विषयवस्तु बेअर्थ ठान्छन् । त्यस अर्थमा उहाँको कुरा पनि सही छ तर मलाई त लाग्छ विनाकारण पनि राम्रो लाग्नसक्छ । यो त  मनको जवाफ हो । विनाकारण राम्रो लाग्नु पनि एक सौन्दर्य नै हो । राम्रो लाग्यो ,सकियो ।  तर लेखनको माहौल चितवनमा कारणसहित राम्रो छ । अध्ययन संस्कार ,किताब किनेर पढ्ने पद्धती विकास हुँदै जानु साथै साहित्यिक समीक्षाका कार्यक्रमहरू भइरहनुले साहित्यिक विकासको निरन्तरतालाई औल्याउँछ । यहाँ अक्ष्।र समूह चितवन ,चितवन साहित्य परिषद्,साहित्य सङ्गम चितवन ,हाम्रो मझेरी साहित्य प्रतिष्ठान,अग्रगामी साहित्य समाज,पल्लव साहित्य प्रतिष्ठानलगायत थुप्रै साहित्यिक सङ्घ ,संस्थाहरू क्रियाशील देखिन्छन् । चितवनमा साहित्यिक कार्यक्रम धेरै हुने भएपनि चितवन पोस्टबाहेकका पत्रिकाले साहित्यिक विषयवस्तु कम समेटेको र साहित्यिक समाचार सम्प्रेषणमा त सबैप्राय ःपत्रिका अग्रसर नभएको नै पाइन्छ । यसले मलाई लाग्छ साहित्य र पत्रकारिता दुबै क्षेत्रलाई असर पु¥याउन सक्छ भविष्यमा । र लेखनमा व्यक्तिकेन्द्रियता बढि देख्छु म । साथै कविता सुनाउनका निम्ति सहज र नियमित खालको मञ्च अभाव छ । यो दुखद पक्ष हो र यसले लेखक पहिचानमा अप्ठेरो पर्छ ।

मकवानपुरमा गद्य कविता निरन्तर लेख्नेहरूमा भीम विराग ( अहिले त काठमान्डौ हुनुहुन्छ ), तुल्सी थापा, साम्ब ढकाल, निमेष निखिल, आर.आर. चौलागाई ,तुलसी घिमिरे,सुवास खनाल, देवराज खरेल,गणेशकुमार पौडेल,बबी थापा ,अर्जुन क्षितिज,रामशरण पुडाशैनी,पद्मराज लामिछाने ‘गगन’ ,ओमप्रकाश खुलाल,एस.के निधन ,भावना सापकोटा लगायत छन् । यहाँ पनि लिडभने युवापुस्ताले नै गरिरहेको छ । मकवानपुरमा साहित्यिक कार्यक्रमभने निश्चित समयमा हुने गर्छ । गजल मञ्च मकवानपुरले महिनाको पहिलो शनिवार नियमित गजल यात्रा गर्छ । साहित्य सङ्गम मकवानपुरले महिनाको दोस्रो शनिवार नियमित साहित्य सन्ध्या गर्छ । झरना हेटौँडा सेतुले चौमासिक रूपमा सशुल्क मुक्तक वाचन कार्यक्रम गर्छ । त्यस्तै भीम विराग साहित्य,संस्कृति तथा कला प्रतिष्ठान ,मातृभूमि साहित्य समाज,झरना साहित्यिक परिवारलगायतले पनि कार्यक्रमहरू गरिरहने गर्छन् । यसरी नियमित कार्यक्रमले पनि सर्जकहरूलाई हौस्याएको छ । गद्यकविता लेखनमा नव पुस्ता पनि निकै सक्रिय रूपमा लागेकाले यसको भविष्य उज्वल छ भन्न सकिन्छ, मकवानपुरमा । नवसर्जकहरू उमेश तिमल्सिना ,विश्व राई ,अनिता न्यौपाने ,पुर्षोत्तम आचार्य ,वसन्त खरेलीलगायतकाहरूको भविष्य पनि उज्ज्वल देखिन्छ । यसका साथ ‘हेटौँडा सन्देश’ र ‘हेटौँडा टुडे ’लगाएतका पत्रिकाले साहित्यिक समाचार साथै साहित्यिक विषयवस्तुलाई राम्रोसँग उठाएको पाइन्छ । तर यहाँपनि नियमित कार्यक्रम मोनोटोनसजस्तो लाग्ने गर्दछ । साहित्यिक किताबहरू किनेर पढ्ने खालको जाँगर कम देखिन्छ सर्जकहरूमा  । अध्ययनशील र मेहनत गरेर लेख्नेको सङ्ख्या साँघुरो भएपनि यो बढ्दै गएको देखिन्छ । र लेख्नेहरूले कवितालाई न्याय गरिरहेकै पाइन्छ । भविष्य सुखद् बनाउनभने मनको साँघुरो गल्लीहरूमामात्र कवि लेखकहरू हिँड्न छोड्नुपर्छ ।

साहित्यमा जति विकेन्द्रिकरण र समाजपरक हुनुपर्ने कुरा गरिएपनि यो व्यक्तिपरक र केन्द्रिकृत अवस्थालाई नकार्न सकिन्न । चितवन भनेपछि भरतपुर र यसको वरपर बसोबास गर्नेलाई मात्र त नबुझिनुपर्ने हो । मकवानपुर भनेपछि हेटौँडा र यसको वरपर बस्नेलाई मात्र नबुझिनुपर्ने हो र नेपाल भनेपछि काठमान्डौ भ्यालीमात्र पनि हैन । तर यो कुराको व्याप्ति सांस्कारिक रूपमा रही आएको छ, साहित्यिकलगायत सबै क्षेत्रमा । यसलाई हटाउनुको आवश्यकता  रहेको छ । यसपालि मदन पुरस्कार गुठीले मदन पुरस्कारका निम्ति जुन तरिका रोज्यो त्यसलाई सलाम गर्नैपर्छ तर विषयान्तर भएको भने महसुस भयो । यहाँ लेखमा उल्लिखित सर्जकहरूको नाम पनि त्यही पेरिफेरिमा पर्न आउँछन् तर यसबाहेकका व्यक्तिहरूको चिनारी नबन्नु पनि समस्या हो ।

लेखन, यो पनि दर्शनसम्बद्य समस्या हो । कसलाई लेखन मान्ने ?वा कसलाई नमान्ने ? के भएपछि लेखेको सही हुने वा के भएपछि नहुने । यी यावत प्रश्नहरू छन् र लेखन सस्तो विषयवस्तु पनि होइन वा हुन पनि सक्छ । यो विश्वास गर्नेमा नै भर पर्ने गर्छ ,सायद यही नै त सत्य होला या नहुन पनि त सक्छ । तर जे होस्  निरन्तरता र अध्ययन लेखन सशक्ततताका  साधनहरू रहेछन् । आइन्सटाइनले भनेका छन् –‘वैज्ञानिकहरूको आविष्कार र कविहरूको कृति सृजनात्मक दृष्टिले उनीहरू समकक्षीय हुन्छन् । आविष्कार वेज्ञानिकहरूको सिर्जना होभने ,सिर्जना कवि लेखकहरूको आविष्कार ।’सही समयमा सही खालका सिर्जना गर्न सकियो भने समयले कविलेखकहरूलाई बचाइदिँदो रहेछ । र सधैँको ढुलमुलले उनीहरूको प्रतिभालाई समेत खाइदिन सक्दोरहेछ । अनि लेखनमा सचेतता निकै अनिवार्य नै हँुदोरहेछ । असचेत लेखकहरूको लेखनले इतिहासमा खास ठुलो प्रभाव राख्न  सक्दोरहेनछ । यसर्थ लेखकहरू समयसचेत बन्न सकेभने पाठकअभाव व्यहार्नुपर्ने छैन साहित्यमा । समयका लेखकहरूले अझै उत्कृष्ट लेख्दै जानेछन् ,यही कामना गरौँ ।


छतिवन ः८,पावस ,मकवानपुर
हाल ः भरतपुर

A story

कथा

                      ..... अर्थात् स्वत्व
सुवास खनाल

यो साँझ फेरि उस्तै भइरहेन । आजभन्दा पहिलेका साँझहरू सामान्य बितेका हुन् । र यो पनि हैन कि यो साँझ असामान्य थियो । सामान्य र असामान्यबीचको भेद मलाई खास थाहा छैन र त्यत्रो मतलब पनि छैन । यो साँझ अलिक फरक घटना भयो ।

पश्चिमी क्षितिजबाट सूर्य फुत्किएर भागेको केही समय भइसकेको छ । रमरम अँध्यारो छ । वास्तविक अँध्यारो के हो ?,यो पनि मलाई थाहा छैन । मैले केही पुराना तर क्लासिक कविहरूको कवितामा अँध्यारोलाई नकारात्मक प्रतीक बनाइएको विषय भने पढेको छु । अँध्यारो कसरी आफैँमा नकारात्मक छ ? यो प्रश्नले बारम्बार मलाई हिर्काइरहेको पनि हो । तर उत्तर खोज्नुमा खास महत्व भने मैले दिइनँ ।

यो समय मलाई अत्यन्त मनपर्छ । प्रायजसो म पुस्तक अध्ययनको समय यही छान्ने गर्छु । घाम अस्ताइसकेको तर अँध्यारोको प्रारूप भने पूरै खडा नभइसकेको र यस क्षण पुस्तकका पानाहरूमा अक्षरका गहिराइहरू नाप्नु मेरो निम्ति सर्वप्रिय विषय बन्छ । मैले जीवनका केही रहस्यहरू सायद् यही समयको छेउछाउ पत्ता लगाएँ भन्ने मेरो अनुमान हो , र जीवन रहस्यमयी छैन भने यो कुरा झुठ पनि हो । अध्ययन र सोच मेरा निम्ति एकपछि अर्को हुनु आवश्यक छ । अध्ययनमा प्राप्त विचारहरू माथिको चिन्तन सर्वशक्तिशाली स्तरको चेतना प्राप्तिका निम्ति सहायक बन्छ भन्ने मेरो अनुमान हो । तर म आजभने अध्ययनको क्रममा रहेको थिइनँ । म कतै गइरहेको छु । र यो गइरहनु कुनै एउटा दिशा ताकेर हिँडिरहनु थियो । र यी दिशाहरूसँग भने मेरा उद्धेश्य ,सोच , परिकल्पना वा गन्तव्यहरू गाँसिएर आउँथे ।

गइरहनुकै बीचतिर एक प्रश्नले मेरा कानहरूको प्वाल हुँदै मष्तिष्क छिचोलेको अनुभव भएको कुरा सत्य हो । यो आवाज केही फरक नै थियो । बाङ्गोटिङ्गो हिँड्ने सर्पको अनिश्चित गतिजस्तो अथवा कुनै तेस्रो ग्रहको हामीले थाहा नपाएको मान्छेको आवाज हो कि ? ( झैँ) ।

“तपाईँको खबर के छ ?”
“ मैले तपाईँलाई चिनिन ।”
“ तपाईँले कसलाई  चिन्नुहुन्छ र ? वा मैले भन्न खोजेको कसले कसलाई चिन्न सक्ने क्षमता राख्छ र ? तपाईँले तपाईँ आफूलाई नै सायद चिन्नुभएको छैन ।”
“यो पनि हुनसक्छ कि म आफूलाई चिन्छु ।”
“ असम्भव ।”
“यो असम्भव पनि त असम्भव हुन सक्छ नि ? ”
“ असम्भव ,असम्भव छ भने त्यो पनि असम्भव हुनसक्छ ।”
“ हुनसक्छ मात्रै त हो नि , हो त भन्न सक्नु भएन नि ।”
“ यो हो पनि हुनसक्छ मात्रै हो ।”

म यो वार्तालापलाई लम्ब्याउन चाहन्थेँ । यो रहस्यमयी पनि अनुभव भइरहेथ्यो । तर यसको क्रम यहीँ टुङ्गियो । यतिखेर सम्म मैले वार्ता गरिरहेको व्यक्तिको स्वरूपसँग खास महत्व राख्दै थिइनँ । अब भने ममा त्यो उत्सुकता बढ्दै रह्यो । मैले पछाडि फर्केर हेरेँ । यहाँ कुनै शारिरीक बनावटको स्वरूप थिएन । अब भने मैले तीन छक्क खाएँ । केहीछिन प्रकृतिले वरदानस्वरूप दिएको हावा निस्तो निल्दै आँखा मिच्दै रहेँ । मेरो आँखामा समस्या पक्कै थिएन । अब मसँग सम्भाव्यताका केही अड्कलहरू बाँकी थिए ।

१.यो सब भ्रम थियो ।
२.कुनै अशान्त मृत आत्माको आवाज थियो ।
३.वा बाँकी अरू कुनै अज्ञात सम्भाव्य अवस्था थियो ।

मलाई जिन्दगी सोचेभन्दा अर्को कुनै अज्ञात सम्भाव्य अवस्था जस्तो मात्र लाग्ने गर्दछ । तर यो जीवन सोचको कुरा  छाडौँ , म अर्को समस्याबाट पीडित भएको पो अनुभव हुँदै थियो ।

मलाई यो साँझले  विस्मयका केही प्रश्नहरू छोडेर गयो । अब म त्यस्तै अर्को साँझ पर्खन थालेँ । म यो रहस्यको पटाक्षेपकै निम्ति बढी अग्रसर रहेँ । अर्को दिन उही समय उही दिशामा र उही तरिकाले मेरो यात्राको थालनी भयो ।

तरिका उही थियो । यो आवाज अब मेरो लागि परिचित छ । हावाको मसिनो झोक्का आयो र फेरि शान्त भयो । यही हावाकै बेगजस्तो मेरो कानका नशाहरूले आवाजको ज्ञान प्राप्त  ग¥यो ।

“तपाईँमा भोक जाग्यो कि के हो ?”
“हैन म त अघाएकै छु ।”
“फेरि तपाईँले कुरा बुझ्नुभएन ।”
“नबुझ्नुको मतलब तपाईँले कुरा बुझाउन नसक्नु भएको पनि हुनसक्छ । ”
“ हो हो, यो हुनसक्छ पनि हुनसक्छ ।”
“ तपाईले भन्नुभएको भोक अर्कै प्रकारको होला भन्ने मैले अनुभव गरेँ ,अर्थात् भोजनसम्बन्धी भोक हैन ।”
“ हो तपाईँ एकदमै सही अनुमान गर्दै हुनुहुन्छ ।  तपाईँले मलाई चिन्न वा भेट्न तपाईँमा भोक जाग्यो कि भन्ने मेरो जिज्ञासा हो ।”
“यस्तो भएको हो कि भन्ने ममा पनि अनुभूति भइरहेको छ ।”

यसरी केही साँझ बित्दै गए । यस्तो वार्तालाप पनि हुँदै गयो ।

“ मेरै कारणबाट तपाईँ बेचैन बन्नु ठीक होइन ।”
“ यो त स्वभाविक छ नि हैन र ? कुनै मुठ्ठी बन्द गरेर अर्को मानिसलाई देखाइयो भने उसमा त्यसभित्र के छ भन्ने जिज्ञासा जाग्न पाउँदैन र ?”
“जिज्ञासा जाग्न पाउनु शतप्रतिशत जाहेज हो । तर त्यसभित्रको कुरा कुनै पनि तरिकाले हेर्न पाउनुपर्छ वा हेर्नैपर्छ भन्ने चिन्ता पाल्नु वा हठ राख्नु गलत हुनपुग्छ ।”
“यसलाई यसरी नै बुझौँ न यो जिज्ञासामात्र हो ।”

आजको वार्तालाप पनि यहीँ टुङ्गिदियो । मैले जिज्ञासामात्र भनेपनि त्यो बेचैनीजस्तो वा चिन्ताजस्तो बनिसकेको थियो । म पुरानै प्रमाण भन्दा अघि बढ्न सकिन । वा यो वार्तालाप पुरानै शैलीमा भयो । जब मैले पहिलेजस्तै पछाडि फर्केर हेरेँ त्यहाँ त्यस्तो कुनै मैले हुनुपर्ने ठानेको आकृति थिएन । अब ममा यी बितेका साँझहरू जस्तो आउने साँझहरू भने फरक अनुभूति दिलाउने हुने छैनन् किनकी अब मेरो यो दैनन्दिन भइसक्यो । भनूँ न एक खालको अभ्यस्तता । अब म मान्छेका समूहहरूबाट अलिक टाढा हुँदै थिएँ । साथीहरू मलाई ,यो त साइको भयो भन्दै हुन्थे । अनि सोच्थेँ –एक खालको साइको त सबै हुन् ,तिनीहरू पनि । तर मौनता मेरो अन्तिम उत्तर बन्न थाल्यो ।

अर्को साँझ ।
“यो आवाज नै होइन कि भन्ने तपार्इँ अर्को भ्रममा पर्न सक्नुहुन्छ ।”
“हैन मैले आवाज त ठम्याइरहेको छु । तर यो आवाजको साकार स्वरूप फेला पार्न सकिरहेको छैन ।”
“आवाजको ज्यमितिय आकार र ठोस स्वरूप हुन्छ भन्ने म विश्वास गर्दिन । यद्यपी यो सर्वसत्य आवाज हो ।”
“सत्य हुन त प्रमाण हुनुपर्ला नि ।”
“ अब सबभन्दा धेरै समस्या यहीँनिर भइदियो । सत्यको कुनै प्रमाण हुँदैन । सत्य त सर्वथा सत्य मात्र हो ।”

आजको वार्तालाप पनि यहीँ टुङ्गियो ।

घरमा अब म एक्लै हुन्थेँ र रहन चाहन्थेँ । गाँजा तानेर एकोहारिएका पशुपतिका कुनै जोगीबाबाहरू जस्तो मेरो अवस्थिति रहन थाल्यो । यो क्रमले परिवारका सदस्यहरू दिक्क भइरहेथे । हुन त मपनि दिक्क थिएँ । तर ममा एकखालको उत्सुकताले गाँजेको थियो ,म उही आवाजको नजिक हुन चाहन्थेँ र जिज्ञासाका केही पोकाहरू फुकाउन चाहन्थेँ ।

फेरि अर्को साँझ ।
“ मलाई लाग्यो तपाईँ कुनै फकीर झैैैँ हुनुहुँदो रहेछ । नत्र तपाईँको मप्रतिको आकर्षण यति धेरै रहन्न थियो होला ।”
“ खै यो तपाईँको अनुमान हो । त्यसले तपाईँकै विश्वासलाई प्रकट गर्दछ । यसमा मैले भन्नु केही छैन ।”
“ यो पनि हुनसक्छ कि तपाईँमा आफूसङ्गत केही अनुमान त पक्कै छ ।”
“यो त पक्कै छ ,तर मैले यो अनुभव गर्दैछु कि मैले आफूसम्मत जे अनुमान गर्दैछु ,त्यत्तिमात्र म होइन कि ?”
“तपाईँ बल्ल लाइनमा आउँदै हुनुहुन्छ ।”
“ तर म यो लाइन भन्ने कुरा बुझ्दिन ।”
“ नबुझ्न पाउनु तपाईँको अधिकारको कुरा हो ।”

वार्ता लामो हुने गर्दैन । अलिक अनौठो र जटील किसिमको मात्र हुने गर्दछ । मलाई यो कुरा अरूलाई सुनाउन पनि मन छैन । साथीहरूलाई सुनाएमा हावा गफ भन्दै उडाउनेछन् । परिवारलाई सुनाएमा परिवारको मप्रतिको चिन्ता झन् बढ्नेछ । परिस्थिति खास जटील पनि होइन । त्यो आवाजले मलाई खोज्दै आएको पनि छैन । उल्टो म बरू त्यस आवाजलाई पछ्याउँदै हिँडिरहेछु । यदी म आफू नै उक्त आवाजदेखि टाढिने हो भने सबै समस्याको. समाधान त्यहीँ छ । हुन त यो  फेरि समस्या पनि होइन । म त्यस आवाजकै पछि लागेर हिँडेपनि त्यसलाई सामान्य सोचिदिने हो भने यहाँ कतै केही अप्ठेरो नै छैन । मलाई यो रहस्यको पछि लाग्न नै मन छ ।

उसैगरी ।
“ कतै तपाईँलाई , म को हुँ जानकारी पाउन मन छ होला ।”
“यो त तपाईँले मेरो मनकै कुरा भनिदिनुभयो । यही कुरा त मेरो मनमा बालहठ जस्तो बनेकाले म यो आवाजलाई पछ्याइरहेको छु ।”
“ तर मैले यो बताउन जरूरी नै ठान्दिन ,यो तपाईँले आफैँ निकै सहजसँग पत्ता लगाउनु हुनेछ ।”
“ सबभन्दा अप्ठेरो कुरा म कति सम्मलाई सहज भन्ने नै पत्ता लगाउन सक्दिन । मैले असहज जहाँदेखि सोचिदिए पनि त भयो नि हैन र ?”
“ अब यहीँ त भूल छ,यदी कुनै कुरा निकै कठिनताका साथ प्राप्त भयो भने पनि त्यसबेला प्राप्त नहुनु भन्दा सहज त हो नि, होइन र ? यसको मतलब मानिसले गर्नसक्ने अन्तिम प्रयास सम्मको अवस्था सहज हो भन्ने मलाई लाग्दछ । यसर्थ तपाईँ प्रयासमा नै रहिरहनुहुनेछ भन्ने मेरो अनुमान हो ।”
“तपाईँको अनुमानलाई मेरो सलाम छ ,तर ममा बेचैनी भने बढिरहेछ । तपाईँ कुन रहस्य हो मलाई छुट्याउन गाह्रो भइरहेछ ।”
“ म रहस्यमात्र भने पटक्कै होइन । तर तपाईँले मलाई रहस्यमयी मात्र फेला पार्नुभएको हुनसक्छ ।”

म यो साँझ अलिक धेरै आशावादी रहेँ । मैले यो प्रश्नको उत्तर पाउन भने सम्भव रहेछ भन्ने कुरा बुझेँ । यो बुझाइले मलाई अर्कै खालको राहत दियो । मैले परिवारमा त्यसदिन पछिल्ला साँझहरू मध्ये निकै धेरै कुराकानी गरेँ । यसले परिवारका सदस्यहरूको खुसीमा अनौठो वेभ पठाइदियो । मेरो बालखा छोरो पनि फर्कीफर्की आएर मेरो काखमा बस्दै रह्यो । अरू दिन ऊ पनि टाढाबाट कोही अपरिचितलाई हेरेझैँ मलाई हेथ्र्यो र गुर्रर्र कुदेर उसकै आमाको काखमा गएर बस्थ्यो । यो साँझ म निकै खुसी भएको पक्कै हो ।

“ म तपाईँभित्रै छु ।”
“ मेरो म आफूसँगै वार्ता !? मैले दङ्ग खाएँ । के मेरो आत्माले पखेटा हाल्यो ?,कि यो हावामा उड्दै छ र मसँग नै वार्ता गर्दै छ ।”
“ तपाईँको कल्पनाशीलता अलिक ठोस किसिमको रहेन ,यो तरल छ र जतासुकै जसोगरि पनि बग्न खोज्छ ।”
“ ठोस हुनुको आवश्यकता किन छ भन्ने नै मैले बुझ्न सकिन ।”
“ यो आवश्यकता भर्खरै खड्किएको भने पक्कै हो । तर यसमा तपाईँको कुरा नै मुख्य रहन्छ । कसैले यस्तो भइदिनुपर्छ भन्नु उसको आशासम्मको विषय मात्र हो ।”
“ तपाईँ सही हुनुहुन्छ । यसमा मैले टिप्पणी गर्नुपर्ने खास अवस्था महसुुस गरिनँ ।”
“ यो पनि हुनसक्छ ।”

फेरि अर्को साँझ र अर्को साँझ गरी केही साँझहरू बितेको कुरा गलत होइन । एक साँझ भने वार्तालापहरू मध्ये लामो वार्तालाप भएको हो ।

“मलाई एउटा चिन्ता भइरहेछ कि तपाईँ किन यति धेरै मप्रति सम्मोहित हुनुहुन्छ ?”
“ यो सम्मोहन भन्ने शब्द यहाँ गलत प्रयोग भयोझैँ मलाई लाग्छ ।”
“ तपाईँको दृष्टिमा गलत भएको मान्न सकिन्छ । तर सत्य त सत्य हो । हरेक गलतहरू पनि त आफैँमा  सत्य हुन् ।”
“ अब यहाँ केही समस्या छ कि भन्ने मेरो कुरा हो । उसोभए त हरेक सत्यहरू पनि आफैँमा गलत हुन् भन्न सकिएला नि ?”
“मैले भनिसकेँ सत्य सावित गर्न प्रमाण चाहिँदैन । तर गलत सावित गर्न प्रमाण चाहिन्छ । कुरा यत्ति मात्र फरक छ ।”
“अब यहीँनेर समस्या छ । प्रमाण के हो ? यो म बुझ्न सक्दिन ।”
“प्रमाण प्रमाणमात्र हो त्यो भन्दा पर वा वर केही पनि होइन । प्रमाण आफूले फेला पारेका मात्र सत्य हुन् झैँ लाग्छ । जस्तो कि तपाईँले मलाई फेला पार्नुभयो । यो तपाईँका निम्ति प्रमाण हो । अरूका निम्ति यसले प्रमाणको काम गर्न आवश्यक छ भन्ने मलाई लाग्दैन । तर फेरि यो पेश गर्न सकिने प्रमाण त होइन । यसैले म सत्य हुँ । यदी यो पेश गर्न सकिने प्रमाण भएका भए म सत्य नहुन पनि सक्थेँ । ”
“ भन्नुको मतलब हरेक सत्यको पेश गर्न वा देखाउन मिल्ने प्रमाण हुन्न भन्न खोजिएको होइन त ? ”
“कुरा त्यसरी बुझ्दा पनि खास फरक रहन्न । यत्ति हो कि –सत्य सत्य हो ।”
“ ( मतलब ) तपाईँ सत्यको अर्को नाम ?”
“ यो पनि होइन ,सत्य त विशाल छ । मेरो स्वरूपले त्यसको आकारअघि कुनै ठूलो प्रभाव राख्न सक्दैन । जे होस् तपाईँको मप्रतिको जिज्ञासाका निम्ति धन्यवाद ।”

अर्को साँझ ऊसँग  मेरो भेट भयो । ऊ को मतलब उही आवाजलाई बुझिदिँदा मात्र ठीक हुनेछ । यस साँझ पनि पूर्ववत ः वार्तालाप हुँदै गयो ।

“ तपाईँ समयको अर्को नाम ?”
( यसपटकको संवाद भने मैले सुरु गरेँ ।)
“ तपाईँको यो अनुमान हो भने  ,यसलाई स्वागत छ । तर म समयजत्तिको साहसी र बलवान छैन । अर्थात् म सबैलाई आफ्नो कठघरामा समयलेझैँ उसैगरि उभ्याउन सक्दिनँ । तर फेरि यो समयको कहीँ न कहीँ र कतै न कतै एक हिस्सा  मेरो भागमा पर्न आउँछ भन्नेचाहीँ मेरो विश्वास छ ।”
“ अब म तपाईँलाई चिन्न असमर्थ छु । मैले निकै कठिनतम प्रयासहरू भने गरेकै हुँ ।”
“मैले यो विश्वास गर्दै थिएँ कि तपाईँ हार्नुहुने छैन । सबैप्राय ः मानिस जिउनुको नाममा अनेक सम्झौताहरू गर्छन् र ती सम्झौताहरू मार्फत नै पराजित हुँदै जान्छन् । जे होस् यो मानवीय स्वभावको कुरा छोडिदिऊँ अब म तपाईँलाई जानकारी दिन्छु , म तपाईँले मान्ने गरेको जीवनको अस्तित्व हुँ । अर्थात् तपाईँको स्वत्व । अब तपाईँलाई आफूदेखि कुनै अचम्म लाग्नसक्छ । तर सामान्यकृत छ कि अस्तित्व मान्छेको अहम्को सबभन्दा पहिलो प्रश्न हो । यसको आविष्कार चराचर जगतको उत्पत्ति पछि लगत्तै भएको हुनुपर्छ । तपाईँको अस्तित्व सायद् तपार्इँको पहिचानको सीमाभन्दा बाहिर केही क्षण घुम्दै थियो । अब यो तपाईँ भित्र प्रवेश गर्ने अर्थमा छ । तपाईँ अब केही क्षण दुबै हात जोडेर अलिकति झुकावमा मौन बस्नु आवश्यक छ । यसभन्दा अघि अलिकति अङ्गार घोटेर निधारमा टीकाझैँ लगाउनु होला ।”

मैले यो समयलाई उसैगरि गुजारेँ ,जस्तो आवश्यक थियो÷आवश्यक मानिएको थियो वा भनूँ जस्तो निर्देशन प्राप्त भएको थियो ।

म झसङ्ग भएँ । मबाट हरेक कुरा विलुप हुँदा पनि मलाई पछ्याइरहने सायद् यही रहेछ मेरो अस्तित्व अर्थात् स्वत्व ।

अबका दिनहरूमा फेरि तपार्इँहरूले मलाई अरू मानिसजस्तै सामान्य अवस्थामा फेला पार्न सक्नुहुन्छ । चिया पसलमा चिया पिउँदै वा तरकारी पसलमा तरकारी किन्दै अथवा ..............वा त्यस्तै, जस्तो सबैको दिनचर्या छ ।

 subaspoet@gmail.com
सहिदआत्मा

सुवास खनाल   

म सहिदआत्मा

यदी म बोल्न सक्थेँ भने
चिनाइदिने थिएँ
मेरो तस्वीरअघि
अबीर र फूल चढाउन उभेका
मान्छेहरुमध्ये
को थियो मेरो कन्चटमा गोली दाग्ने
कसले थप्यो मेरो नाममा घरको तल्ला
कसले पठायो आफ्नो बच्चा विदेश पढाउन
राखेर मेरो बच्चाको नाम

सहिद भनेको कुनै खेती हो कि
जसको नाममा पेट पाल्न सकियोस्
सहिद भनेका कुनै हतियार हुन् कि
जसलाई प्रयोग गरेर व्यवस्था परिवर्तन गर्न सकियोस्

सहिद भनेका
कि त्यस्ता शब्दकोशका शब्द हुन्
जसको अर्थ जे लगाए पनि हुन्छ

म सहिदआत्मा

यदी म बोल्न सक्थेँ भने
भनिदिने थिएँ
–  म मेरो देशको थिएँ
तर पार्टीविशेषले हाम्रो मृत टाउको गन्यो
म देशको लागि बलिदान भएँ
तर पार्टीविशेषको झन्डा ओडाइयो

म सहिदआत्मा

यो अर्थमा भने खुसी छु
देशको एकदिन मेरो नाममा छ
मेरै हत्याराहरु पनि प्रायश्चितका निम्ति कम्तिमा एक दिन मलाई सम्झिन्छन्

म सहिदआत्मा
अर्को अर्थमा पनि म खुसी छ
चेतनाको पीडा बोकेर बाँच्न झन् मुस्किल छ मेरो देशमा ।

( आत्मस्विकृति : यो एक नारा कविता हो । कहिँकतै नारा हुनबाट जोगियो भने मैले कविताका त्यही विन्दुहरुलाई महत्वपूर्ण सम्झिनेछु )

subaspoet@gmail.com

Poem

( कवितामा एक नाम प्रयोगमा आएको छ । यो संयोगवश होइन । यो प्रयोजनसहित  हो । वैयक्तिकीको झल्को अलिक बढी देख्नुभएमा त्यसलाई ग्रहण गर्नु पर्ने भन्नेमा त्यस्तो अपूर्व आग्रह रहेको छैन । )

कविता नम्बर : सुवास

सुवास खनाल


करिब ९५० देखि १८००         
क्रेनियल क्षमताको
आधुनिक मष्तिष्कमुन्तिर
बाँच्ने गर्छ
स्वघोषित सर्वश्रेष्ठ जीव
यो जीवको कुनै वर्गीकरणमा
लेखिएको हुनसक्छ मेरो नाम

सुवास खनाल
यसको टाउकोको अक्षांश र देशान्तर वरिपरि
घुम्छ कि कुनै गाइनेकीरा
जसको पखेँटाहरू जत्तिको पनि
सम्भव छ –
अस्तित्वमा नरहोस् ऊ

उसलाई लागेको हुनसक्छ कुनैदिन
यो टाउको बम् मात्र हुन बाँकी छ पड्किन
उसले यत्ति पनि नसोचोस् ,यो होइन
मष्तिष्क,
बहन क्षमताको कराइमा
अर्को एक चरण बाफमा परिणत हुन खोज्दैछ

के
यो झारे टाउकोसँग दुश्मनीमात्र त छैन नि मेरो
कि यो यति गह्रौमात्र भइरहने

यही खप्परमा गुदी भर्न
बिताएको छु
जीवनको अधिक ऊर्जाशील समय

कविता ??
यो एक ठुस्को पादसँग साटेका छन् देशका शासकले
नाक ???
यसलाई चङ्गा उडाऊ अनि गणना हुनेछ देशको नागरिक नाममा
अस्तित्व ????
भयो बा
के तिमी नागरिकतालाई अस्तित्वको प्रमाण मान्छौ ?

ऐजेरू अनुहारमा कुनै कस्मेटिक सौन्दर्य पोतेका समय
सगरमाथाझैँ उभिइरहेको छ

आजकाल
फरक रङको इन्द्रेनी झर्छ
फरक आँखाका प्वालमा

फैलिँदो रहेछ विषाद्को लहरा
लाग्दो रहेछ लेऊ विचारका भित्ताहरूमा

सुवास खनाल
यी केवल वर्णमालाका केही अक्षरहरूको सम्मीश्रण
चेतनाको कुनै अजङको आकार अघि
यो निकै लुर हराएको मान्छेझैँ मात्र हुनेछ

सुवास
यो खोलमा मलाई मतलब छैन
यो सवासु भए के मतलब ?
वासुस,सुसवा ...यावत् भए के मतलव ?
तर
यो अत्यधिक असह्य हुन्छ
जब गरिन्छ कैद –चेतना
यो कि
पिँजडा सुनकै किन नहोस् ।

Saturday, August 17, 2013

Commenrty


Poem


राष्ट्रप्रेम

सुवास खनाल

मलाई जप्नु छैन
हरेकक्षण  
सन्ध्या मन्त्रजस्तो
अन्धराष्ट्रवादको नारा  
वा
कन्ठ गर्नु छैन
रुढ राष्ट्रिय गानको
हरेक शब्द र वर्णहरू

के यसपछि
अनागरिक
वा देशद्रोही ?

देखेर
पसिनाले गल्दै गर्दा माटोका डल्लाहरू
मलाई अत्यधिक सन्तोष हुन्छ
फैलिँदै गर्दा आकाश छोएर माटोको सुगन्ध
म हर्षविभोर हुन्छु

म जान्दिन
राखेर
सिरानीमा राष्ट्रिय झन्डा
हरदिन राष्ट्रिय सपना सुनाउन
म सक्दिन
हरक्षण बदलिइरहेको
राष्ट्रवादको परिभाषा घोक्न

जब हेर्छु
आफ्नो भूगोलका मान्छेहरूको स्वप्नील अनुहार
अङ्कुरण भइदिन्छ प्रेमको बीज
जब सम्झिन्छु
पुर्खाहरूको
बलशाली इतिहास
कहीँदेखि भरिएर आउँछ
शक्तिको अनौठो स्वरुप

सक्दिन
बेसुरा बर्बराउँदै हिँड्न देशको नाम
र मलाई
टाँसेर
केही गर्नु छैन
आफ्नो टोपीमा
यो देशको नक्सा  

तर
मलाई यो देश
प्राणजत्तिकै प्रिय छ ।




सम्झनाका पलहरूमा गणेश सर ।

 सम्झनाका पलहरूमा गणेश सर । सुवास खनाल साहित्यकार गणेश कुमार पौडेललाई मैले चिनेको बखत म कविता लेख्ने भइसकेको थिइनँ । छतिवनको गरगरेमा ग्रामीण...

Search This Blog